یکی از ارگان های مهم و حیاتی بدن انسان که وظیفه ادامه نسل بشر را بر عهده دارد دستگاه تناسلی است. شناخت ساختار، اجزای تشکیل دهنده و وظایف این عضو به شخص کمک می کند تا بهتر و دقیق تر از آن مراقبت کرده و آگاهانه به بهداشت و سلامت آن رسیدگی کند. انسان همانند بسیاری از پستاندارن دیگر به روش جنسی اقدام به تولید مثل می‌کند. در فرآیند تولید مثل، جنس نر از طریق بیضه، اسپرم تولید می کند و جنس ماده از طریق تخمدان، تولید تخمک را انجام می دهد. نیمی از تعداد کروموزوم های موجود برای تولید جنین انسان در اسپرم و نیم دیگر در تخمک می باشد که با لقاح این دو، جنین شکل می گیرد.
در ادامه این مطلب به معرفی دستگاه تناسلی مرد (male reproductive system)، ساختار و وظایف هر قسمت خواهیم پرداخت.
آناتومی دستگاه تناسلی مردان
بیشتر اعضای دستگاه تناسلی مردان برخلاف دستگاه تناسلی زن ها در خارج از بدن قرار گرفته است. دستگاه تناسلی مردان از دو بخش اندام های داخلی و اندام های خارجی تشکیل شده است، که در ادامه هرکدام را به تفصیل بررسی خواهیم کرد.
اندام‌های خارجی
بخش خارجی دستگاه تناسلی مردان شامل آلت تناسلی، کیسه بیضه، بیضه‌ها و اپیدیدیم می باشند و هرکدام وظیفه ای مشخص را به دوش می کشند.
- آلت تناسلی
آلت تناسلی (Penis) بخشی از اندام خارجی است که به وسیله آن آمیزش جنسی انجام می شود. آلت، عضوی است با ساختار غضروفی و بدون استخوان که دارای تعداد زیادی رشته های عصبی و حساس می باشد و هنگام تحریک شدن به حالت نعوظ در آمده و سفت و سخت می شود. اندازه آلت تناسلی مردان بطور معمول در حالت خوابیده حدود 8 سانتی‌متر و در حالت نعوظ ۱۳ سانتی‌متر می باشد. آلت تناسلی دارای سه بخش اصلی می باشد.
- ریشه: پایه آلت تناسلی که به دیواره شکم متصل شده است را ریشه می گویند.
- بدنه (شفت): این قسمت بصورت استوانه ای شکل بوده و خود از سه لایه سیلندر مانند به طول حدود 20 و قطر 2 سانتی متر تشکیل شده است. دو لایه بالایی به اجسام غاری معروف می باشند و لایه زیرین که حاوی مجرای ادرار است جسم اسفنجی نام دارد. این لایه ها هزاران منفذ و بافت اسفنج مانند درون خود دارند که در هنگام تحریک جنسی پر از خون می شوند و آلت دچار نعوظ و بعبارتی شق شدگی می گردد. پوست آلت تناسلی بطور طبیعی شل می باشد و دارای حالت ارتجاعی است؛ اما هنگام نعوظ با تغییراتی که در اندازه آلت ایجاد می شود، پوست آلت نیز کش می آید.
- گلانس (سر): این قسمت که به کلاهک آلت نیز معروف است و پایانه های عصبی متعدد و حساسی در آن وجود دارد، توسط یک لایه پوستی به نام پوست ختنه‌گاه پوشش داده شده است که با عمل ختنه برداشته می شود. در قسمت جلویی کلاهک آلت، دهانه مجرای پیشاب و ادرار قرار گرفته است. وظیفه مجرای ادرار، انتقال ادرار و مایع منی به خارج از بدن می باشد. در مواقعی که آلت تناسلی دچار نعوظ باشد، اجسام غاری مجرای ادرار را مسدود کرده و شخص قادر به ادرار کردن نخواهد بود. در این هنگام آلت فقط قادر به خروج منی در زمان انزال خواهد بود.
- کیسه بیضه
وظیقه اصلی کیسه بیضه (اسکروتوم) علاوه بر محافظت از بیضه ها، ایجاد یک محیط گرم و مناسب برای بیضه ها می باشد. کیسه بیضه از پوستی شل تشکیل شده و در قسمت پشت آلت و زیر آن قرار گرفته است. دیواره کیسه بیضه از عضلاتی تشکیل شده که در هنگام سرما منقبض(جمع) شده تا بیضه ها برای محافظت و دریافت گرمای بیشتر به بدن نزدیک شوند و در هنگام گرما نیز منبسط (شل و آویزان) شده تا بیضه ها از گرمای بدن دور نگه داشته شوند.
- بیضه‌ها
بیضه‌ها دارای شکلی تخم مرغی بوده و توسط طناب اسپرماتیک که تامین کننده خون مورد نیاز بیضه ها است در کیسه بیضه قرار گرفته اند. افراد مذکر سالم دارای دو بیضه چپ و راست می باشند. کار اصلی بیضه ها تولید اسپرم و ترشح هورمون جنسی آندروژن می باشد که در شرایط دمایی کمتر از دمای بدن انجام می شود.
بافت تشکیل دهنده بیضه‌ها دارای دو بخش لوله های اسپرم ساز و سلول های بینابینی است. لوله‌های اسپرم‌ساز که وظیفه تولید اسپرم را بر عهده دارند از تعدادی کلاف‌های طویل و پرپیچ و خم تشکیل شده که فضای زیادی از بیضه را به خود اختصاص می دهند. جدار داخلی لوله های اسپرم ساز از سلول هایی به نام اسپرماتوگونی تشکیل شده است. وظیفه سلول های اسپرماتوگونی، تشکیل لایه ژرمینال می باشد. سلول های لایه ژرمینال با تکثیر مداوم به تعدادشان افزوده شده تا اسپرماتوزوئید یا اسپرم شکل بگیرد.
سلول‌های بینابینی که لایدیگ نیز گفته می شود وظیفه ترشح هورمون آندروژن را بر عهده داشته و در فضای بین لوله های اسپرم ساز قرار گرفته است.
هر بیضه میلیون‌ها اسپرم تولید می‌کند که این عمل از زمان بلوغ جنسی شروع شده و تا پایان عمر ادامه می یابد. عمل تولید اسپرم با افزایش سن ممکن است کاهش یابد که پزشکان برای جبران این موضوع، برخی از داروها نظیر ویگرکس پلاس که سبب افزایش تولید اسپرم می شود را برای بیمار تجویز می کنند.
- اپیدیدیم
اپیدیدیم که شبیه یک لوله پیچ خورده و بلند است در پشت بیضه ها قرار گرفته است. اسپرم های تولید شده در بیضه ناقص و غیر بارور می باشند. وظیفه اصلی ایپیدیدم، حمل و نگه داری و به بلوغ رساندن و تکامل اسپرم ها است.
با انقباضاتی که در هنگام تحریک جنسی اتفاق می افتد، اسپرم به منظور باروری به مجرای خروجی بیضه یا واس دفرانس ارسال می شود.
اندام‌های داخلی
بخش داخلی دستگاه تناسلی مردان شامل مجرای دفران، پروستات، غده وزیکول سمینال و مجرای ادرار می باشد که ساختار آن ها را در ادامه بررسی می کنیم.
- مجرای دفران که واس دفرنس هم نامیده می شود، لوله ای عضلانی و دراز به طول حدود 30 سانتی متر است که از اپیدیدیم به داخل حفره لگنی و پشت مثانه کشیده شده است و وظیفه آن انتقال اسپرم های بالغ از بیضه به مجرای ادرار، برای خروج و انزال می باشد. در عمل وازکتومی لوله دفران مقدار کمی پس از جدا شدن از بیضه و اپیدیدیم بسته می‌شود.
- غده وزیکول سمینال که وزیکول منی نیز نامیده می شود، مایعی را تولید می‌کند که محیط مناسب را برای حفظ و انتقال اسپرم فراهم می‌آورند. وزیکول‌های منی ساختاری کیسه مانند دارند که به مجرای دفران وصل می باشند و در موقعیت تحتانی مثانه قرار دارند. این کیسه ها حدود ۸۰ درصد مایع انزالی از جمله قند فروکتوز را تشکیل می‌دهند. فروکتوز انرژی مورد نیاز اسپرم برای تحرک را فراهم می کند. ترشحاتی که از غدد وزیکول بوجود می آید قلیایی بوده و باعث حفاظت از اسپرم‌ها در محیط اسیدی واژن می شود. منی مایعی چسبنده و زرد رنگ است که حاوی قند و آمینواسید بوده و حدود 70 درصد از آن توسط کیسه‌های منی و حدود 30 درصد از آن توسط پروستات تولید می شود. اسپرم‌ها قسمتی از مایع منی هستند. مواد تشکیل دهنده مایع منی، اسپرم ها را تغذیه می کند و با حفاظت از آن ها قدرت زنده ماندنشان را افزایش می‌دهد و همینطور باعث ایجاد محیطی ایمن برای حرکت اسپرم‌ها به سمت تخمک فراهم می‌شود.
- مجاری انزال در واقع نقطه اتصال وزیکول منی و مجرای دفران می باشد. مجاری انزالی از طریق پروستات به مجرای ادرار می‌رسد. در این حین غده پروستات، اسپرم را با مایعات مغذی ترکیب کرده تا مایع منی تولید شود. سرانجام به مجرای ادرار مرد تخلیه می‌شوند. سپس مایع منی با عبور از پروستات از طریق مجرای ادرار و سر آلت تناسلی از بدن دفع می گردد. هر انزال شامل حدود ۵۰۰ میلیون اسپرم است. در زمان انزال، اسپرم هایی که در قطرات اول منی دفع می شوند کیفیت ژنتیکی بالاتر و تحرک بهتری دارند.
- مجرای ادرار که نام دیگرآن میزراه است لوله‌ای است که از طریق مثانه ادرار را به بیرون از بدن دفع می کند و در هنگام انزال نیز وظیفه دفع مایع منی را بر عهده دارد. نکته حائز اهمیت این است که مجرای ادرار قادر به دفع همزمان ادرار و منی نمی باشد.
- غده پروستات غده‌ای است که زیر مثانه قرار گرفته و به اندازه یک گردو است. وظیفه پروستات تولید مایعیست که منی نام دارد و به تغذیه و زنده ماندن اسپرم ها کمک می‌کند و همچنین ترشح آنتی ژن پروستات (PSA)، پروتئینی که حالت مایع منی را حفظ می کند را بر عهده دارد. همچنین عضلات پروستات جهت دفع راحت ادرار به انقباض مجرای ادرار کمک می کند. دارند. وجود هورمون های مردانه مانند تستوسترون برای تنظیم کارکرد پروستات مورد نیاز است. تنظیم عملکرد پروستات توسط هورمون دی هیدروتستوسترون انجام می‌شود.
- غدد بولبورترال که به غدد کوپر یا غدد پیازی- میزراهی نیز معروف است به اندازه یک نخود بوده و در زیر پروستات و در کناره مجرای ادرار قرار گرفته است. وظیفه غدد بولبورترال تولید مایعی شفاف و لغزنده است که مجرای ادرار را روان کرده و در صورتی که به دلیل باقی ماندن قطرات ادرار، مجرای ادرار حالت اسیدی داشته باشد آن را خنثی می‌کند.
عملکرد دستگاه تناسلی مردان
عملکرد دستگاه تناسلی مردان و اعضای تشکیل دهنده آن به سه هورمون اصلی مربوط به دستگاه تناسلی وابسته است. این هورمون ها عبارتند از هورمون تحریک کننده فولیکول(FSH)، هورمون جسم زرد یا لوتئینی(LH) و هورمون تستوسترون. FSH و LH توسط غده هیپوفیز که در پایه مغز قرار گرفته است تولید می‌شود.
تولید اسپرم نیازمند هورمون تحریک کننده فولیکول است. هورمون جسم زرد یا LH نیز تولید هورمون تستوسترون را بر عهده دارد که خود تسوسترون نیز برای تولید اسپرم لازم است. اسپرم ها سلول هایی هستند که از سه قسمت سر، تنه و دم تشکیل شده اند. سر اسپرم دارای ماده ژنتیکی مورد نیاز برای تولید جنین می باشد. در قسمت تنه انرژی لازم برای حرکت اسپرم ذخیره شده است و دم هم وسیله حرکتی اسپرم می باشد. اسپرم ها برای تولید مثل و انجام لقاح به درون تخمک یا سلول جنسی ماده وارد می شوند. نقش تستوسترون در بدن مردان ایجاد ویژگی هایی نظیر توده و قدرت عضلات، توزیع مناسب چربی، رشد و توسعه استخوانها، رشد موهای بدن، تغییر تناژ صدا و میل جنسی می باشد.
وظایف دستگاه تناسلی مردان به اختصار
تولید، نگه داری و انتقال اسپرم و همینطور حافظت از مایع منی
انتقال اسپرم از طریق آلت به دستگاه تناسلی زن در هنگام رابطه جنسی
تولید و ترشح هورمون‌های جنسی مردانه
بیماری‌های دستگاه تناسلی مردان
- پیچ خوردگی بیضه
پیچ خوردگی بیضه در نتیجه پیچیدگی یکی از بیضه‌ها به دور خود است که خون‌رسانی به آن قطع می‌شود.
- واریکوسل
تورم در شبکه رگ‌هایی که از بیضه‌ها خارج می‌شوند و می‌تواند به بیضه ها آسیب برساند و تولید اسپرم را کاهش دهد و همینطور سبب ناباروری شود باعث ایجاد واریکوسل می شود.
- هیدروسل
تجمع مایعات در غشای اطراف بیضه که باعث تورم کیسه بیضه می شود را هیدروسل گویند.
- سرطان پروستات
سرطان پروستات دومین سرطان رایج در مردان است. برخی از علائم سرطان پروستات شامل تکرر ادرار و احساس عدم تخلیه کامل ادرار، ادرار ادامه دار، ادرار خونی یا وجود منی در ادرار، ادرار و یا انزال دردناک و اختلالات نعوظ می باشد.
- سرطان بیضه
یکی از سرطان‌هایی که در مردان کمتر از ۴۰ سال است رخ می دهد سرطان بیضه است و زمانی اتفاق می‌افتد که بدلیل تقسیم غیر طبیعی سلول‌های بیضه تومور تشکیل می شود.
- میکروپنیس یا آلت مردانه کوچک
میکروپنیس نوعی اختلال ژنتیکی یا هورمونی است که آلت تناسلی مرد، از حد نرمال و استاندارد کوچکتر است. برای درمان این موضوع روش های متعددی از جمله درمان‌های هورمونی و یا عمل جراحی می‌تواند کمک کننده باشد. استفاده از دستگاه های کشنده آلت و ابزاری مانند لارجرباکس نیز می تواند برای کسانی که توانایی تحمل درد و نقاهت جراحی را ندارند قابل توجه باشد. همینطور برخی از قرص های افزایش سایز نظیر روکومکس و مگنارکس وجود دارند که به بزرگ کردن آلت تناسلی و رسیدن به سایز دلخواه کمک می کند.
- عفونت دستگاه تناسلی مردان
عفونت دستگاه تناسلی مردان توسط قارچ، ویروس یا باکتری ایجاد می شود که بر اساس شدت آن یا خفیف یا حاد می باشند. برخی علائم التهاب آلت تناسلی شامل خارش و سوزش، قرمزی، تورم و درد است.
- هیپوسپادیاس
هیپوسپادیاس یک ناهنجاری است که در آن دهانه مجرای ادرار به جای قرارگیری در نوک آلت، در زیر آلت تناسلی قرار می گیرد.
- بیماری های پوستی(جوش) دستگاه تناسلی مردان
پوست آلت با مسدود شدن منافذ و آلودگی آن به دلیل عدم رعایت بهداشت، چربی پوست، شیو کردن و استفاده از لباس تنگ ممکن است دچار جوش بشود.
اقدامات مراقبتی از دستگاه تناسلی مردان
حفظ سلامت و بهداشت دستگاه تناسلی از جمله مهم‌ترین اقدامات لازم جهت مراقبت از دستگاه تناسلی می باشد. برای این کار توصیه می شود روزانه آلت و بیضه ها شست و شو شده و از مرطوب بودن محیط دستگاه تناسلی جلوگیری شود چراکه در صورت رطوبت محیطی مناسب برای رشد قارچ و باکتری به وجود می آید. استفاده از لباس های مناسب و غیر تنگ برای رسیدن اکسیژن کافی به این اندام ها ضروری است. در هنگام رابطه جنسی برای جلوگیری از بیماری هایی مقاربتی از ابزاری مانند کاندوم استفاده شود. توصیه می گردد برای چک آپ و اطمینان کامل از سلامت دستگاه تناسلی بصورت دوره ای توسط پزشک معاینه شوید. مطالعات نشان داده است که ختنه از ابتلا به بسیاری از بیماری ها جلوگیری می کند. برای سلامت بیشتر دستگاه تناسلی و عملکرد آن حتی الامکان از مصرف الکل و دخانیات پرهیز نموده و ورزش را در برنامه خود بگنجانید و همینطور رژیم غذایی مناسب داشته باشید.
